Khawvel pumah October thla hi ‘National Cyber Security Awareness Month (NCSAM)’-a hman ṭhin a niin, kuminah pawh “Do Your Part. #BeCyberSmart” tih thupui hman a ni.

Information & Communication Technology (ICT) Department hian Cyber Security leh a kaihhnawih thil dangah mipuite zirtirna kan pe ṭhin a. Information Technology hmangtu kan pung tual tual a; chuvangin, a hmangtuten him taka kan hman a, midang tana harsatna siamsaktu ni lo tura kan inzirtir zel a ngai a ni.

Cybercrime laka kan him theihna turin a hmangtuten tih leh hriat tur kan nei ve a, chu’ng zinga a pawimawh zualte chu: 

1. Banking Chungchang: Bank hnathawktu anga insawi phone call kan dawnin kan thil pawimawh engmah hrilh loh tur a ni. Thil pawimawh online hmanga thehluh ngai anga an sawi chuan kan bank account neihna office ngeiah zawhfiah hmasak ṭhin zawk tur a ni. Kan phone-a OTP thleng tumah hrilh lo ila, Mobile Application install tura min tih pawhin a thawktute hmaichhanah zawhfiah hmasak ṭhin a ṭha. Kan online banking User ID leh Password te hi kan sum leh pai ang thovin enkawl fimkhurin tumah hrilh loh tur a ni a. Keini pawhin ziak chhuak lovin, kan rilruin vawn tlat zawk tur a ni.

2. Social Media Chungchang: Social Media hi mi chitin mi chitangin kan hman avangin kan mi hriatchian loh lakah fimkhur nachang hriat a pawimawhin mahni thlalak, fate thlalak, phone number leh address te pek loh hi a him ber a ni. Kan username/password te midangte hrilh hre lovin awlsam taka an rin dik theih tur pawh hman loh tur a ni. Khua leh tui ṭha chuan khawi hmunah pawh dan leh hrai a zawm ṭhin a, social media-ah pawh dan leh hrai kan zawm tlat tur a ni. Social Media kaltlanga sum leh pai kaihhnawih thil kan tih dawnin hrechiang lovin tumah pawisa pek loh tur a ni.

3. Virus, etc. Chungchang: A hmangtu lam kan fimkhur rualin, kan khawl hman pawh a him ve tho a ngai a. Kan Operating System (Windows, MacOS, Android, iOS, etc) leh software/application hmante a hunbiah update ṭhin tur a ni. Virus leh a kaihhnawih thil dang laka kan him theih nan pirated software te hman loh tur a ni. Antivirus software hman hi computer hmangtute tan himna a ni a, update pawh a hun takah tih ṭhin tur a ni.


Cybercrime laka kan him tlan zel theih nan mahni inveng fimkhur ila, keini aia hre lo zawkte pawh hrilh hre ve zel turin kan inngen nghal bawk a ni.